Στα χρονικά της μεταπολεμικής ελληνικής ανάπτυξης, λίγες πρωτοβουλίες ξεχωρίζουν τόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο το Project Xenia. Σχεδιασμένο στα μέσα της δεκαετίας του 1950 από τον νεοσύστατο τότε Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (ΕΟΤ), το Xenia ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό πρόγραμμα κατασκευής ξενοδοχείων- ήταν μια οραματική, κρατικά καθοδηγούμενη προσπάθεια που αναδιαμόρφωσε ριζικά την εκκολαπτόμενη τουριστική βιομηχανία της Ελλάδας και άφησε ανεξίτηλο σημάδι στο αρχιτεκτονικό της τοπίο. Μέσω ενός δικτύου στρατηγικά τοποθετημένων, μοντερνιστικών ξενοδοχείων και τουριστικών περιπτέρων, το σχέδιο Xenia είχε ως στόχο να αναδείξει την Ελλάδα στον διεθνή τουριστικό χάρτη, προσφέροντας υψηλής ποιότητας καταλύματα που εναρμονίζονταν με την εκπληκτική φυσική ομορφιά και την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της χώρας.
Ένα έθνος που ανοικοδομείται: το πλαίσιο του μεταπολεμικού τουρισμού
Η Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1950, βγαίνοντας από τις καταστροφές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και του επακόλουθου Εμφυλίου Πολέμου, αντιμετώπιζε σημαντικές προκλήσεις, τόσο στην οικονομία όσο και στον τομέα των υποδομών. Ενώ η χώρα διέθετε έναν απαράμιλλο πλούτο ιστορικών μνημείων και γραφικών τοπίων, η τουριστική της υποδομή ήταν στην καλύτερη περίπτωση υποτυπώδης. Οι βασικές ανέσεις έλειπαν, και τα λίγα υπάρχοντα ξενοδοχεία ήταν συχνά ξεπερασμένα και ανεπαρκή για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της αναπτυσσόμενης διεθνούς ταξιδιωτικής αγοράς. Αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες του τουρισμού ως ζωτικής σημασίας οικονομική μηχανή, η ελληνική κυβέρνηση, με την υποστήριξη αμερικανικών προγραμμάτων βοήθειας, ίδρυσε τον ΕΟΤ το 1950. Γρήγορα έγινε φανερό ότι χρειαζόταν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την κατασκευή των απαραίτητων εγκαταστάσεων που θα προσέλκυαν και θα φιλοξενούσαν ξένους επισκέπτες. Αυτή η συνειδητοποίηση αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία του Προγράμματος Xenia.
Ξενία Ακροναυπλίας. Το ξενοδοχείο σχεδιάστηκε το 1958 από τον Ιωάννη Τριανταφυλλίδη και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1961. Φωτογραφία - Σταύρος Αλιφραγκής
Ένα τολμηρό όραμα και μια αρχιτεκτονική φιλοσοφία
Το Σχέδιο Xenia ξεκίνησε επίσημα το 1957, λειτουργώντας υπό τον ΕΟΤ και με πρωτεργάτη μια ομάδα διακεκριμένων αρχιτεκτόνων, με κυριότερο τον Άρη Κωνσταντινίδη, ο οποίος διετέλεσε επικεφαλής της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών του ΕΟΤ από το 1957 έως το 1967. Ο Κωνσταντινίδης, μια εξέχουσα μορφή του ελληνικού μοντερνισμού, έδωσε στο έργο μια ξεχωριστή αρχιτεκτονική φιλοσοφία. Τάχθηκε υπέρ μιας σχεδιαστικής προσέγγισης που ήταν ταυτόχρονα σύγχρονη, λειτουργική και βαθιά ριζωμένη στο τοπικό πλαίσιο.
Οι βασικές αρχές του αρχιτεκτονικού οράματος της Xenia περιλάμβαναν:
- Ενσωμάτωση με το τοπίο: Τα ξενοδοχεία σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να εναρμονίζονται άψογα με το φυσικό τους περιβάλλον, αξιοποιώντας την τοπογραφία, το φως και τη θέα. Τα μεγάλα παράθυρα, οι ανοιχτές βεράντες και η προσεκτική χωροθέτηση ήταν χαρακτηριστικά γνωρίσματα.
- Μοντερνιστική απλότητα: Τα κτίρια της Xenia απέφευγαν τις περίτεχνες διακοσμήσεις υπέρ των καθαρών γραμμών, των γεωμετρικών μορφών και της ορθολογιστικής αισθητικής. Η λειτουργικότητα υπαγόρευε τη μορφή.
- Χρήση τοπικών υλικών: Η πέτρα, η ξυλεία και ο σοβάς, που συχνά προέρχονταν από την περιοχή, χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς, προσδίδοντας μια αυθεντική, λαϊκή αίσθηση, ενώ παράλληλα ακολουθούσαν τις αρχές του μοντερνισμού.
- Ανθρώπινη κλίμακα και άνεση: Παρά τον μοντερνισμό τους, τα ξενοδοχεία έδιναν προτεραιότητα στην ανθρώπινη άνεση και την αίσθηση οικειότητας, διαθέτοντας συχνά φιλόξενους κοινόχρηστους χώρους και καλά εξοπλισμένα, αν και μέτριου μεγέθους, δωμάτια.
- Τυποποίηση με ευελιξία: Ενώ υπήρχε μια κοινή γλώσσα σχεδιασμού, κάθε ιδιοκτησία της Xenia προσαρμόστηκε στη συγκεκριμένη τοποθεσία και τις τοπικές συνθήκες, εξασφαλίζοντας μοναδικό χαρακτήρα μέσα σε ένα αναγνωρίσιμο πλαίσιο.
Η επιρροή του Κωνσταντινίδη ήταν διάχυτη, εξασφαλίζοντας μια συνεπή ποιότητα και αισθητική σε όλο το ποικιλόμορφο χαρτοφυλάκιο των ιδιοκτησιών της Xenia. Άλλοι αξιοσημείωτοι αρχιτέκτονες που συμμετείχαν ήταν ο Παύλος Μυλωνάς, ο Γεώργιος Δικαίος και ο Φοίβος Ανωγιάκης.
Το δίκτυο Xenia: διαδίδοντας τον τουρισμό σε όλη την Ελλάδα
Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο δεκαετιών, κατασκευάστηκαν ή ανακαινίστηκαν περισσότερα από 80 ακίνητα Xenia σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά της. Δεν επρόκειτο μόνο για ξενοδοχεία, αλλά και για μοτέλ, ξενώνες και τουριστικά περίπτερα, στρατηγικά τοποθετημένα κοντά σε αρχαιολογικούς χώρους, γραφικές πόλεις και αναδυόμενα παραθαλάσσια θέρετρα. Ο στόχος ήταν να αποκεντρωθεί ο τουρισμός, επεκτείνοντας τα οφέλη του πέρα από την Αθήνα και τις πεπατημένες διαδρομές.
Στα εμβληματικά παραδείγματα των ακινήτων της Xenia περιλαμβάνονται:
- Xenia Ναύπλιο (1958-1960, Άρης Κωνσταντινίδης): Σκαρφαλωμένο δραματικά πάνω από τη θάλασσα, αυτό το ξενοδοχείο έγινε παράδειγμα της ενσωμάτωσης του Xenia στο τοπίο.
- Xenia Παλιούρι, Χαλκιδική (1962, Άρης Κωνσταντινίδης): Υπόδειγμα της μινιμαλιστικής προσέγγισης, εναρμονισμένο με την πευκόφυτη χερσόνησο.
- Xenia Mykonos (1960, Άρης Κωνσταντινίδης): Αν και απλή, συνέβαλε στην πρώιμη ανάπτυξη του νησιού ως διεθνούς προορισμού.
- Xenia Απόλλων, Ρόδος (δεκαετία του 1960): Ένα ακίνητο μεγαλύτερης κλίμακας που αντανακλά την αυξανόμενη ζήτηση για παραθεριστικό τουρισμό.
- Xenia Olympia (δεκαετία του 1960): Παροχή κρίσιμων καταλυμάτων για τους επισκέπτες του αρχαίου χώρου της Ολυμπίας.
Τα ξενοδοχεία αυτά διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στο άνοιγμα νέων περιοχών στον τουρισμό, παρέχοντας την απαραίτητη υποδομή στους επισκέπτες για να εξερευνήσουν την Ελλάδα πέρα από τις μεγάλες πόλεις της.
Οικονομικός και κοινωνικός αντίκτυπος
Ο οικονομικός και κοινωνικός αντίκτυπος του έργου Xenia ήταν βαθύς. Συνεισέφερε άμεσα σε:
- Δημιουργία θέσεων εργασίας: Η κατασκευή και λειτουργία δεκάδων ξενοδοχείων δημιούργησε χιλιάδες θέσεις εργασίας τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές.
- Περιφερειακή ανάπτυξη: Με τη δημιουργία τουριστικής υποδομής σε περιοχές που προηγουμένως δεν εξυπηρετούνταν επαρκώς, το Xenia τόνωσε τις τοπικές οικονομίες, προωθώντας την ανάπτυξη σχετικών επιχειρήσεων, όπως εστιατόρια, καταστήματα αναμνηστικών και υπηρεσίες μεταφορών.
- Κέρδη από συνάλλαγμα: Η προσέλκυση περισσότερων διεθνών τουριστών ενίσχυσε σημαντικά τα συναλλαγματικά αποθέματα της Ελλάδας, ζωτικής σημασίας για μια αναπτυσσόμενη οικονομία.
- Επαγγελματοποίηση του τουρισμού: Το Xenia βοήθησε στην επαγγελματοποίηση του ελληνικού τουριστικού τομέα, θέτοντας νέα πρότυπα για τη διαμονή και τις υπηρεσίες.
- Εθνική υπερηφάνεια: Το έργο ενέπνευσε το αίσθημα υπερηφάνειας για την ικανότητα της Ελλάδας να προσφέρει σύγχρονες, υψηλής ποιότητας εγκαταστάσεις στους διεθνείς επισκέπτες, αναδεικνύοντας ένα σύγχρονο πρόσωπο του έθνους.
Φυσικά, στον αντίποδα, υπήρξαν και οι κριτικές φωνές, που θεώρησαν κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος, αν και αρχικά προερχόμενου από το σχέδιο Μάρσαλ, την ανέγερση μονάδων που υπάγονταν στο πλαίσιο του σχεδίου Xenia, σε παραδοσιακά μη τουριστικές περιοχές, που όντως ποτέ δεν κατάφεραν να προσεγγίσουν τουρισμό, ούτε εσωτερικό. Ωστόσο εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όλη η Ελλάδα ήταν τότε δυνάμει τουριστική και ήταν τότε που άρχισαν να αναδεικνύονται οι κατεξοχήν τουριστικοί προορισμοί, με δυναμικές και χάρτη, βέβαια, που θα άλλαζε για να ξαναλλάξει κ.ο.κ.
Παρακμή και προκλήσεις
Παρά την αρχική του επιτυχία, το project Xenia αντιμετώπισε πολλές προκλήσεις που οδήγησαν στην τελική παρακμή πολλών από τις ιδιοκτησίες του. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και τη δεκαετία του 1980, οι μεταβαλλόμενες τουριστικές απαιτήσεις ευνοούσαν μεγαλύτερα ξενοδοχεία τύπου θέρετρου με εκτεταμένες ανέσεις, τις οποίες πολλές ιδιοκτησίες του Xenia, σχεδιασμένες με μια πιο μινιμαλιστική αισθητική, δεν μπορούσαν εύκολα να φιλοξενήσουν.
Επιπλέον, ζητήματα όπως:
- Έλλειψη συντήρησης και επενδύσεων: Η ανεπάρκεια κονδυλίων για συντήρηση και εκσυγχρονισμό σήμαινε ότι πολλά ακίνητα έπεσαν σε ερείπωση.
- Γραφειοκρατία και ζητήματα διαχείρισης: Η άμεση διαχείριση του ΕΟΤ αποδείχθηκε δυσκίνητη και η έλλειψη συνεπούς πολιτικής οδήγησε σε αναποτελεσματικότητα.
- Συζητήσεις για την ιδιωτικοποίηση: Η στροφή προς τον τουρισμό με γνώμονα την αγορά οδήγησε σε συζητήσεις σχετικά με την ιδιωτικοποίηση των περιουσιακών στοιχείων του ΕΟΤ, με αποτέλεσμα συχνά νομικές περιπλοκές και στασιμότητα της ανάπτυξης.
- Ανταγωνισμός: Η άνοδος των μεγάλων διεθνών ξενοδοχειακών αλυσίδων εισήγαγε έντονο ανταγωνισμό, τον οποίο πολλές ιδιοκτησίες του Ξενία δυσκολεύτηκαν να αντιμετωπίσουν.
Ως αποτέλεσμα, πολλά ξενοδοχεία Xenia εγκαταλείφθηκαν, αφέθηκαν στην παρακμή ή πωλήθηκαν και στη συνέχεια κατεδαφίστηκαν ή μεταβλήθηκαν δραστικά, χάνοντας συχνά την αρχική αρχιτεκτονική τους ακεραιότητα.
Ξενία Μεσολογγίου, του αρχιτέκτονα Ιωάννη Τριανταφυλλίδη. Πηγή - www.doma.archi
Κληρονομιά και προσπάθειες αναβίωσης
Σήμερα, η κληρονομιά του Xenia είναι πολύπλοκη και ενσωματώνει τόσο πρωτοποριακό όραμα όσο και τραγική παραμέληση. Από αρχιτεκτονική άποψη, τα ξενοδοχεία Xenia αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο ως σημαντικά παραδείγματα του ελληνικού μοντερνισμού, προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες για τη μεταπολεμική ανάπτυξη και την ενσωμάτωση της αρχιτεκτονικής στο τοπίο. Πολλά από αυτά έχουν πλέον χαρακτηριστεί ως προστατευόμενα κτίρια από το Υπουργείο Πολιτισμού, γεγονός που αποδεικνύει την πολιτιστική και ιστορική τους σημασία.
Καταβάλλονται προσπάθειες για την αναβίωση και την επαναχρησιμοποίηση ορισμένων από αυτές τις εμβληματικές δομές. Ενώ ορισμένα έχουν ανακαινιστεί με επιτυχία και συνεχίζουν να λειτουργούν ως ξενοδοχεία (π.χ. το Xenia Βόλου, το σημερινό Volos Palace), άλλα παραμένουν εγκαταλελειμμένα, περιμένοντας μια ευαίσθητη αποκατάσταση. Οι συζητήσεις συνεχίζονται σχετικά με την καλύτερη προσέγγιση για τη διατήρηση αυτής της μοναδικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς - εξισορροπώντας την οικονομική βιωσιμότητα με την επιτακτική ανάγκη διατήρησης των αρχικών αρχών σχεδιασμού τους.
Το έργο Xenia ήταν μια πραγματικά μετασχηματιστική πρωτοβουλία, που γεννήθηκε από μια στρατηγική επιταγή για τον εκσυγχρονισμό της Ελλάδας και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του τουρισμού. Υπό την οραματική ηγεσία προσωπικοτήτων όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης, δημιούργησε μια ξεχωριστή αρχιτεκτονική ταυτότητα για τον ελληνικό τουρισμό, συνδυάζοντας τα μοντερνιστικά ιδεώδη με βαθύ σεβασμό στο τοπικό πλαίσιο. Ενώ πολλά από τα ακίνητά του έχουν υποκύψει στην παραμέληση ή την ανάπλαση, η διαρκής κληρονομιά του έργου έγκειται στον θεμελιώδη ρόλο του στην καθιέρωση της Ελλάδας ως σημαντικού διεθνούς τουριστικού προορισμού και στη συλλογή των κτιρίων του, τα οποία στέκονται ως ισχυρά, αν και συχνά μελαγχολικά, μνημεία μιας χρυσής εποχής φιλόδοξης κρατικής ανάπτυξης και αρχιτεκτονικής καινοτομίας. Το project Xenia μας υπενθυμίζει ότι τα κτίρια δεν είναι απλώς κατασκευές- είναι ενσαρκώσεις των φιλοδοξιών, των πολιτιστικών μετατοπίσεων και της εξέλιξης.
