Το 66ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης άνοιξε την αυλαία του με τον πλέον ενδεικτικό τρόπο για τη φετινή, υψηλού κύρους, διοργάνωση: με την προβολή της τελευταίας ταινίας του εμβληματικού Αμερικανού ανεξάρτητου σκηνοθέτη Τζιμ Τζάρμους, με τίτλο «Father Mother Sister Brother». Ο Τζάρμους άνοιξε και το 54ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης το 2013 (1-10 Νοεμβρίου), επισκεπτόμενος την Ελλάδα για πρώτη φορά, με την ταινία του Only Lovers Left Alive.
Η ταινία Father Mother Sister Brother, η οποία λίγο νωρίτερα είχε αποσπάσει τον Χρυσό Λέοντα στο 82ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, αποτελεί ένα ακόμα δείγμα της ιδιαίτερης κινηματογραφικής ματιάς του Τζάρμους, αυτή τη φορά εστιάζοντας στις πολύπλοκες δυναμικές των οικογενειακών σχέσεων.
Father Mother Sister Brother
Έναρξη γεμάτη λάμψη και ουσία
Η επίσημη τελετή έναρξης, που πραγματοποιήθηκε στο κατάμεστο «Ολύμπιον», είχε ως κεντρικό πρόσωπο την Ίντια Μουρ (Indya Moore), μία από τις πρωταγωνίστριες της ταινίας. Η παρουσία της, ως non binary τρανς άτομο, υπογράμμισε την ανάγκη για ορατότητα και αποδοχή των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων, θέματα που συχνά διαπνέουν το έργο του Τζάρμους. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης απουσίαζε λόγω τραυματισμού, αλλά έστειλε ένα θερμό βιντεοσκοπημένο μήνυμα προς το κοινό του Φεστιβάλ, δηλώνοντας την εκτίμησή του.
Μικρές ιστορίες, μεγάλη αλήθεια
Το «Father Mother Sister Brother» είναι μια ανθολογία κωμωδίας-δράματος που αποτελείται από ανεξάρτητες ιστορίες, οι οποίες περιστρέφονται γύρω από αποξενωμένα αδέλφια που επανενώνονται μετά από χρόνια. Ο Τζάρμους επιχειρεί να ερμηνεύσει τη σύγχρονη οικογένεια, εστιάζοντας στην αμηχανία, στις σιωπές, στις άρρητες εντάσεις και στην ανάγκη για αποδοχή και σύνδεση που χαρακτηρίζουν τις συγγενικές σχέσεις. Η ταινία διατηρεί το γνώριμο, μινιμαλιστικό και μελαγχολικό χιούμορ του δημιουργού, συνδυάζοντας την πικρή ειρωνεία με την τρυφερότητα. Δεν καταγράφει απλώς δράση, αλλά αποτυπώνει τις σχέσεις μέσα από ένα σταθερό, παρατηρητικό βλέμμα. Το καστ είναι εντυπωσιακό, περιλαμβάνοντας ονόματα όπως οι Άνταμ Ντράιβερ, Κέιτ Μπλάνσετ, Βίκι Κριπς, Τομ Γουέιτς, Σαρλότ Ράμπλινγκ και φυσικά η Ίντια Μουρ. Οι ερμηνείες είναι συγκρατημένες αλλά ουσιαστικές, αναδεικνύοντας τις εσωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων. Με τη βοήθεια των διευθυντών φωτογραφίας Φρέντρικ Έλμες (μακροχρόνιος συνεργάτης του Τζάρμους) και Γιόρικ Λε Σο, κάθε πλάνο είναι αισθητικά προσεγμένο, μετατρέποντας τις σκηνές σε μικρούς «πίνακες».
Father Mother Sister Brother
Η ματιά του Τζάρμους: σχέσεις και αποστασιοποίηση
Η ταινία εξετάζει πώς η αγάπη μπορεί να συνυπάρχει με την ντροπή, την ανάγκη για αποδοχή, την απογοήτευση και την απόσταση που μεσολαβεί, ακόμα και ανάμεσα σε στενά συγγενικά πρόσωπα. Σε ένα από τα πιο συγκινητικά της κεφάλαια, ο σκηνοθέτης προσφέρει ένα ώριμο και ήρεμο αποχαιρετιστήριο βλέμμα προς τη ζωή, τους γονείς και το παρελθόν.
Συνολικά, το «Father Mother Sister Brother» επιβεβαιώνει τη θέση του Τζάρμους ως ενός σκηνοθέτη που γνωρίζει πώς να αφηγείται βαθιά ανθρώπινες ιστορίες χωρίς να εξηγεί, αφήνοντας χώρο στον θεατή για τη δική του ερμηνεία και σύνδεση με τα πρόσωπα της οθόνης. Η ταινία θεωρείται από πολλούς κριτικούς ως ένα από τα πιο συγκινητικά και ώριμα έργα της φιλμογραφίας του.
Τζιμ Τζάρμους: ένας αινιγματικός πρωτοπόρος του ανεξάρτητου κινηματογράφου
Ο Τζιμ Τζάρμους (James Robert Jarmusch, γενν. 22 Ιανουαρίου 1953) είναι ένας από τους πιο εμβληματικούς και επιδραστικούς Αμερικανούς ανεξάρτητους σκηνοθέτες, σεναριογράφους και μουσικούς. Το έργο του χαρακτηρίζεται από ένα μοναδικό, αναγνωρίσιμο μινιμαλιστικό και ιδιόρρυθμο ύφος, με μόνιμους άξονες τους χαρακτήρες-αουτσάιντερ, τα υπαρξιακά θέματα, τον λιτό διάλογο, τον αργό ρυθμό και ένα "deadpan" χιούμορ. Έχει μια ιδιαίτερη αγάπη για τη μουσική, η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στις ταινίες του αλλά αντίστοιχα διαμορφώνει και το κοινό του.
Ο Τζάρμους γεννήθηκε στο Κουγιαχόγκα Φολς του Οχάιο. Η μητέρα του ήταν κριτικός κινηματογράφου και θεάτρου, κάτι που τον εξέθεσε νωρίς στον κόσμο του σινεμά. Σπούδασε Αγγλική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (B.A. το 1975) στη Νέα Υόρκη. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του πέρασε 10 μήνες στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε εντατικά ταινίες στην Cinémathèque Française, γεγονός που τον ενέπνευσε να γίνει σκηνοθέτης. Μετά την αποφοίτησή του, έγινε δεκτός στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα κινηματογράφου της Σχολής Τεχνών Tisch του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (NYU). Εκεί γνώρισε τη μελλοντική του συνεργάτιδα και σύζυγο, Σάρα Ντράιβερ. Εργάστηκε ως βοηθός του θρυλικού σκηνοθέτη Νίκολας Ρέι στο ντοκιμαντέρ του Lightning Over Water (1980). Αυτή η εμπειρία ήταν κομβική. Η πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, Permanent Vacation, ήταν το τελικό του πρότζεκτ στο NYU, χρηματοδοτημένο με υποτροφία.
Ο Τζάρμους έχει σκηνοθετήσει 13 μεγάλου μήκους μυθοπλασίας, 2 ντοκιμαντέρ και πολυάριθμες μικρού μήκους ταινίες. Η πρώτη του ταινία το Permanent Vacation του 1980, ακολουθεί έναν νεαρό περιπλανώμενο, τον Αλί (Chris Parker), που περιφέρεται στο υποβαθμισμένο Μανχάταν, ακούγοντας τζαζ και ψάχνοντας ένα νόημα. Θέτει τις βάσεις για το μινιμαλιστικό ύφος και τα θέματα των "παρασυρόμενων" και των χαμένων στις αστικές περιοχές. Ακολουθεί το Stranger Than Paradise (1984), όπου ο Γουίλι (John Lurie), ένας Ούγγρος μετανάστης στη Νέα Υόρκη, φιλοξενεί για λίγο την ξαδέλφη του, Εύα (Eszter Balint), που έρχεται από τη Βουδαπέστη. Μαζί με τον φίλο του Έντι (Richard Edson) ταξιδεύουν στο Κλίβελαντ και στη Φλόριντα, σε μια απογοητευτική οδική περιπέτεια. Πρόκειται δίχως αμφιβολία για την ταινία-ορόσημο που καθιέρωσε τον Τζάρμους ως νέα φωνή στον ανεξάρτητο κινηματογράφο αλλά κai εισήγαγε τοn Lurie στο... τζαρμουσικό σύμπαν. Γυρισμένη σε ασπρόμαυρο με στατικά, μακρά πλάνα με cut to ή fade to black, κέρδισε τη Χρυσή Κάμερα στις Κάννες, εστιάζοντας στην αποξένωση και την αδυναμία σύνδεσης.
Stranger Than Paradise
Το Down By Law (1986), παγιώνει ακόμη περισσότερο τον κόσμο του Τζάρμους και εισάγει ένα από τα εμβληματικότερα μότο όλων των εποχών: Ι scream, you scream, we all scream for ice cream. Ως προς την πλοκή, τρεις αταίριαστοι τύποι, ο ραδιοφωνικός παραγωγός Ζακ (Tom Waits), ο μαστροπός Τζακ (John Lurie) και ο ενθουσιώδης Ιταλός τουρίστας Ρομπέρτο (Roberto Benigni), συναντιούνται σε ένα μπουντρούμι της Λουιζιάνα και αποδρούν. Μια ασπρόμαυρη κωμωδία δρόμου που εξερευνά τη φιλία και την τύχη. Ο σουρεαλισμός και η μουσική (Tom Waits) είναι κεντρικοί άξονες.
Down By Law
Ακολουθεί το Mystery Train (1989), τρεις ξεχωριστές ιστορίες ανθρώπων που περνούν ένα βράδυ στο Μέμφις του Τενεσί, την πόλη του Έλβις, οι οποίες διασυνδέονται ελαφρώς. Πρόκειται για την πρώτη του έγχρωμη ταινία. Με δομή ανθολογίας (vignette structure) με κοινό τόπο (ένα ξενοδοχείο) και κοινό θέμα (ο μύθος του Έλβις και η Αμερικανική κουλτούρα), ενισχύει το θέμα των «ξένων» σε μια νέα πόλη.
Mystery Train
Με το Night on Earth (1991) συνεχίζει στο μοτίβο της σπονδυλωτής ταινίας, με πέντε ξεχωριστές ιστορίες οδηγών ταξί και των επιβατών τους σε πέντε διαφορετικές πόλεις (Λος Άντζελες, Νέα Υόρκη, Παρίσι, Ρώμη, Ελσίνκι) την ίδια νύχτα, μια ωδή στις φευγαλέες ανθρώπινες επαφές και τις πολιτισμικές διαφορές.
Night on Earth
Με το Dead Man (1995), ο Τζάρμους βγαίνει από το αστικό τοπίο, και συνθέτει μια αμερικανική ελεγεία, ένα σχεδόν αισχύλειο δράμα, με ένα από τα εμβληματικότερα soundtrack όλων των εποχών, υπογεγραμμένο από τον Νeil Young, αλλά και μια από τις εμβληματικότερες αφίσες. Ένας λογιστής από το Κλίβελαντ, ο Γουίλιαμ Μπλέικ (Johnny Depp), ταξιδεύει στη Δύση του 19ου αιώνα, τραυματίζεται και τον βρίσκει ένας Ινδιάνος ονόματι «Κανένας» (Nobody), ο οποίος τον οδηγεί προς τον θάνατό του. Ένα ψυχεδελικό, μεταφυσικό γουέστερν σε ασπρόμαυρο, εμβαθύνει σε θέματα θανάτου, ταυτότητας και αμερικανικής βίας.
Dead Man
Με το Ghost Dog: The Way of the Samurai (1999), ο Τζάρμους δείχνει πάλι να κάνει μια μετατόπιση, διατηρώντας φυσικά το δικό του σύμπαν. Ο Ghost Dog (Forest Whitaker) είναι ένας πληρωμένος δολοφόνος που ζει στη Νέα Υόρκη και ακολουθεί τον αρχαίο κώδικα των Σαμουράι, Busidō στις υπηρεσίες μιας ομάδας μαφιόζων. Μια σύντηξη των ταινιών γκάνγκστερ με την ανατολική φιλοσοφία και κουλτούρα, η ταινία εξερευνά το θέμα του «μοντέρνου» Σαμουράι και της πίστης σε ένα χαοτικό αστικό περιβάλλον.
Ghost Dog: The Way of the Samurai
Το Coffee and Cigarettes (2003) είναι μια ασπρόμαυρη, σπονδυλωτή κομεντί, η οποία αποτελείται από έντεκα σύντομες ιστορίες, όπου ο καφές και τα τσιγάρα λειτουργούν ως ο κοινός παρονομαστής και συνδετικός κρίκος. Μέσα από αυτές τις μινιμαλιστικές βινιέτες, γνωστές προσωπικότητες από τον χώρο της μουσικής και του κινηματογράφου (όπως οι Ίγκι Ποπ, Τομ Γουέιτς, Στιβ Μπουσέμι και Μπιλ Μάρεϊ) συναντιούνται σε τραπέζια καφενείων ή μπαρ και ξεδιπλώνουν αμήχανους, φιλοσοφικούς ή κωμικοτραγικούς διαλόγους. Το φιλμ εξερευνά θέματα όπως η παρεξήγηση, οι εξαρτήσεις, η διασημότητα και οι διαπροσωπικές αντιθέσεις, διατηρώντας έναν ιδιαίτερα νωχελικό, ατμοσφαιρικό ρυθμό και το χαρακτηριστικό χιούμορ του Τζάρμους. Η οπτική επιλογή του ασπρόμαυρου ενισχύει την αίσθηση της διαχρονικότητας και δίνει έμφαση στις αντιθέσεις των χαρακτήρων και των καταστάσεων. Η ταινία που βασίζεται σε μια σειρά από μικρού μήκους ταινίες, είναι μια ωδή στις μικρές, καθημερινές τελετουργίες και την αδέξια ανθρώπινη επικοινωνία.
Coffee and Cigarettes
Στο Broken Flowers (2005) ο Ντον Τζόνστον (Bill Murray), ένας μεσήλικας εργένης, λαμβάνει ένα ανώνυμο γράμμα που τον ενημερώνει ότι έχει έναν ενήλικο γιο. Ξεκινάει, έτσι, ένα οδικό ταξίδι για να επισκεφθεί τις πρώην συντρόφους του και να βρει τη μητέρα του γιου του. Ο Τζάρμους εδώ επανέρχεται με μια μελαγχολική κωμωδία μυστηρίου που εστιάζει στην αναζήτηση ταυτότητας και τη μετάνοια (ή την απουσία της), κερδίζοντας το μεγάλο βραβείο στις Κάννες.
Τέσσερα χρόνια μετά, εμφανίζεται με το The Limits of Control (2009). Ένας μυστηριώδης άνδρας (Isaach de Bankolé), ο οποίος είναι πιθανότατα δολοφόνος, εκτελεί μια ασαφή αποστολή στην Ισπανία, συναντώντας διάφορους χαρακτήρες που του δίνουν κρυπτικές οδηγίες. Πρόκειται για ένα ατμοσφαιρικό, μινιμαλιστικό θρίλερ που επικεντρώνεται στο ύφος και την αίσθηση παρά στην πλοκή, με έντονη εστίαση στην τέχνη και την αντίσταση.
The Limits of Control
Άλλη μία τετραετία περνάει ως το Only Lovers Left Alive (2013). Ο Άνταμ (Tom Hiddleston) και η Εύα (Tilda Swinton), ένα ζευγάρι αιώνιων βρικολάκων που ζουν χωριστά (ο Άνταμ στο Ντιτρόιτ, η Εύα στην Ταγγέρη), προσπαθούν να επιβιώσουν σε έναν αποσυντιθέμενο σύγχρονο κόσμο γεμάτο «ζόμπι» (όπως αποκαλούν τους ανθρώπους). Εδώ ο Τζάρμους συνθέτει μία μοντέρνα, ρομαντική και υπαρξιακή εκδοχή του μύθου των βρικολάκων που διερευνά θέματα αιωνιότητας, τέχνης και παρακμής.
Only Lovers Left Alive
Το Paterson (2016) ακολουθεί μια εβδομάδα στη ζωή του Πάτερσον (Adam Drivver), ενός οδηγού λεωφορείου στην ομώνυμη πόλη του Νιου Τζέρσεϊ, ο οποίος είναι επίσης ένας ποιητής της καθημερινότητας, που μας εισάγει σε μια διαλογιστική, ήρεμη ωδή στη ρουτίνα, την τέχνη και την ομορφιά της καθημερινής ζωής, σε ένα πολύ προσωπικό και λυρικό φιλμ.
Paterson
Τα ζόμπι επανέρχονται στο The Dead Don’t Die (2019), όπου μια μικρή αμερικανική πόλη αντιμετωπίζει μια επιδημία των undead που ξαφνικά ζωντανεύουν, ενώ οι τοπικοί αστυνομικοί (Bill Murray, Adam Driver, Chloë Sevigny) προσπαθούν να αντιδράσουν. Ο Τζάρμους δίνει μια κωμωδία τρόμου που λειτουργεί ως σατιρική μετα-αφήγηση του είδους των ζόμπι, γεμάτη ειρωνεία και κοινωνικό σχολιασμό για την αδράνεια.
The Dead Don’t Die
Και τα δυο μη μυθοπλαστικά έργα του Τζάρμους έχουν μουσικό θέμα. Year of the Horse (1997) και Gimme Danger (2016) ειναι τα δύο του ντοκιμαντέρ για τον Neil Young & Crazy Horse και τους Iggy Pop & The Stooges αντίστοιχα, αναδεικνύοντας τη βαθιά του σύνδεση με τη μουσική.
Το κινηματογραφικό ύφος του Τζάρμους
Το σινεμά του Τζάρμους διακρίνεται από ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά:
- Αντι-πλοκή (Anti-Plot): Οι ταινίες του συχνά δεν έχουν μια παραδοσιακή δομή πλοκής με σαφή αρχή, μέση και τέλος ή δραματική κορύφωση. Η έμφαση δίνεται στην παρατήρηση των χαρακτήρων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων.
- "Οι Ξένοι" και οι "Αουτσάιντερ": Οι χαρακτήρες του είναι συχνά περιπλανώμενοι, ξένοι, απομονωμένοι ή μετανάστες, που βρίσκονται έξω από την κυρίαρχη κοινωνία. Αυτό αντικατοπτρίζει τη φράση του Tom Waits (στενού του φίλου και συνεργάτη): "Ο Τζάρμους ένιωθε πάντα σαν μετανάστης. Και όλες οι ταινίες του είναι για αυτό."
- Μουσική: Ο ίδιος είναι και μουσικός (ως μέλος του συγκροτήματος Sqürl). Η μουσική στις ταινίες του είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ατμόσφαιρας και της αφήγησης.
- Road Movies: Πολλά έργα του (Stranger Than Paradise, Dead Man, Broken Flowers) έχουν τη μορφή οδικού ταξιδιού, όπου η διαδρομή και οι τυχαίες συναντήσεις είναι πιο σημαντικές από τον προορισμό.
- Οπτική Αισθητική: Χρησιμοποιεί συχνά το ασπρόμαυρο (ιδίως στις αρχικές του ταινίες), μακρά, στατικά πλάνα, φέιντ-άουτ (fades to black) μεταξύ των σκηνών (ιδίως στο Stranger Than Paradise) και μια ατμοσφαιρική και λιτή φωτογραφία.
- Χιούμορ: Το χαρακτηριστικό του "deadpan" χιούμορ προκύπτει από τις αμήχανες, παράλογες ή απογοητευτικές καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται οι χαρακτήρες.
Ο Τζιμ Τζάρμους θεωρείται ένας σκηνοθέτης-ποιητής του σύγχρονου κινηματογράφου. Το έργο του δεν αποσκοπεί στη μαζική επιτυχία, αλλά στην πειραματική εξερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης, της κουλτούρας και της τέχνης, εδραιώνοντας τη φήμη του ως ο πιο ροκ εν ρολ σκηνοθέτης του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου.
