Αντίλαλοι συγκρούσεων: πέντε ταινίες για τις συνέπειες του πολέμου

Αντίλαλοι συγκρούσεων: πέντε ταινίες για τις συνέπειες του πολέμου

Ο πόλεμος, στην ωμή του πραγματικότητα, αφήνει μια ανεξίτηλη ουλή όχι μόνο στη γη που καίει, αλλά, βαθύτερα, στην ανθρώπινη ψυχή. Ενώ πολλές ταινίες επικεντρώνονται στην ίδια τη σύγκρουση, εδώ θα επικεντρωθούμε σε 5 οραματιστές σκηνοθέτες που έχουν στρέψει το βλέμμα τους στη στοιχειωτική σιωπή που ακολουθεί – τις συνέπειες. Αυτές οι ταινίες διαμορφωμένες από το διακριτό καλλιτεχνικό στυλ και τις μοναδικές προοπτικές των δημιουργών τους, προσφέρουν βαθιές και συχνά ανησυχητικές εξερευνήσεις του τραύματος, της ανθεκτικότητας και του αργού, επίπονου μονοπατιού προς την επούλωση. Από κατεστραμμένα τοπία μέχρι διαλυμένα μυαλά, αυτές οι πέντε ταινίες από όλο τον κόσμο αποτελούν ισχυρές μαρτυρίες του διαρκούς αντίκτυπου της σύγκρουσης.

 

1. Γερμανία, Έτος Μηδέν (1948) - Ρομπέρτο Ροσελίνι (Ιταλία)

Ο Ρομπέρτο Ροσελίνι, πρωτοπόρος του ιταλικού νεορεαλισμού, δημιουργεί ένα σκληρό και σπαρακτικό πορτρέτο του μεταπολεμικού Βερολίνου στη Γερμανία, Έτος Μηδέν. Γυρισμένη μέσα στα πραγματικά ερείπια της κατεστραμμένης πόλης, η ταινία ακολουθεί τον νεαρό Έντμουντ, ένα παιδί που αγωνίζεται να επιβιώσει και να συντηρήσει την οικογένειά του σε έναν κόσμο χωρίς ηθική πυξίδα ή πόρους.

Το χαρακτηριστικό νεορεαλιστικό στυλ του Ροσελίνι – μη επαγγελματίες ηθοποιοί, γυρίσματα σε πραγματικές τοποθεσίες και μια ντοκιμαντερίστικη προσέγγιση – ενισχύει την αίσθηση της ερήμωσης και της απελπισίας. Δεν υπάρχει εδώ ηρωική αφήγηση, μόνο η σκληρή πραγματικότητα της επιβίωσης σε μια κοινωνία γυμνή. Η βαθιά αίσθηση χαμένης αθωότητας και ηθικής αμφισημίας της ταινίας, που ενσαρκώνεται από τις τραγικές επιλογές του Έντμουντ, την καθιστά μια καυστική απεικόνιση μιας γενιάς σημαδεμένης από την ψυχολογική και υλική καταστροφή του πολέμου. Ο αδυσώπητος φακός του Ροσελίνι αναγκάζει τον θεατή να αντιμετωπίσει το βαθύ ανθρώπινο κόστος του ολοκληρωτικού πολέμου, πολύ καιρό μετά την τελευταία βολή.

 

2. Ιαπωνία, Φωτιές στην Πεδιάδα (1959) - Κον Ιτσικάβα

Το Φωτιές στην Πεδιάδα του Κον Ιτσικάβα μάς βυθίζει στις απελπισμένες τελευταίες μέρες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από την οπτική γωνία ενός πεινασμένου, προσβεβλημένου από φυματίωση Ιάπωνα στρατιώτη, του Ταμούρα, εγκαταλελειμμένου στην ζούγκλα των Φιλιππίνων. Δεν πρόκειται για μια ταινία για ηρωισμούς στο πεδίο της μάχης, αλλά μάλλον για μια κάθοδο στην πρωτόγονη αγριότητα που προκαλείται από την ακραία στέρηση και την κατάρρευση όλων των κοινωνικών κανόνων.

Το  άγγιγμα του Ιτσικάβα είναι εμφανές στο ακλόνητο βλέμμα του στις φρικαλεότητες του κανιβαλισμού και την γκροτέσκα απανθρωποποίηση του πολέμου. Η λιτή, αλλά ταυτόχρονα σχεδόν σουρεαλιστική κινηματογράφησή του, σε συνδυασμό με έναν σκόπιμο ρυθμό που αντικατοπτρίζει τη φθίνουσα ελπίδα του Ταμούρα, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ασφυκτικής απελπισίας. Η ταινία είναι μια ανατριχιαστική εξερεύνηση του τι συμβαίνει όταν η ανθρωπότητα ωθείται πέρα από τα όριά της, αμφισβητώντας την ίδια την ουσία της ηθικής μπροστά στην απόλυτη εξόντωση. Είναι ένα βίαιο, αξέχαστο όραμα της παρατεταμένης αγωνίας του πολέμου και της ικανότητάς του να απογυμνώνει κάθε πρόφαση πολιτισμού.

 

3. Σοβιετική Ένωση, Έλα να Δεις (1985) - Έλεμ Κλίμοφ

Το Έλα να Δεις του Έλεμ Κλίμοφ δεν είναι τόσο μια ταινία όσο μια σπλαχνική, εφιαλτική εμπειρία του Ανατολικού Μετώπου κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εστιάζοντας συγκεκριμένα στις ναζιστικές θηριωδίες στη Λευκορωσία. Ειπωμένη μέσα από τα μάτια του Φλιόρα, ενός νεαρού αγοριού που με ενθουσιασμό εντάσσεται στους παρτιζάνους, η ταινία κατηφορίζει γρήγορα σε ένα παραισθησιογόνο ταξίδι μέσα στην ανείπωτη φρίκη. Η μεγαλοφυΐα του Κλίμοφ έγκειται στην ικανότητά του να βυθίσει τον θεατή στην επιδεινούμενη ψυχολογική κατάσταση του Φλιόρα. Ο ανησυχητικός ηχητικός σχεδιασμός της ταινίας, η αποπροσανατολιστική κάμερα και η σχεδόν ονειρική ποιότητα της βίας της δημιουργούν μια πραγματικά οδυνηρή εμπειρία.

Βλέπουμε τη μεταμόρφωση του Φλιόρα από ένα αθώο αγόρι σε έναν τραυματισμένο γέρο μέσα σε λίγες μέρες, το πρόσωπό του γερνάει μπροστά στο φακό και τα  μάτια μας – μια ισχυρή οπτική μεταφορά για το άμεσο και μόνιμο τραύμα του πολέμου. Το Έλα να Δεις δεν αφορά μόνο τις συνέπειες μιας μάχης, αλλά την διαρκή ψυχική πληγή που προκαλείται από έναν  πόλεμο, αφήνοντας ένα ανεξίτηλο σημάδι στο τοπίο και στις ψυχές όσων επέζησαν.

 

4. Ελλάδα, Το Λιβάδι που Δακρύζει (2004) - Θόδωρος Αγγελόπουλος

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, μαιτρ του μονοπλάνου και της ιστορικής ελεγείας, μας προσφέρει ένα σαρωτικό και μελαγχολικό έπος στο Το Λιβάδι που Δακρύζει. Πρώτο μέρος της ημιτελούς τριλογίας του, η ταινία παρακολουθεί την ταραχώδη ιστορία της Ελλάδας τον 20ό αιώνα μέσα από τις αλληλένδετες μοίρες μιας οικογένειας, ξεκινώντας με πρόσφυγες που εγκαταλείπουν τον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο και συνεχίζοντας μέσα από τον Ελληνικό Εμφύλιο και τις συνέπειές του. Το χαρακτηριστικό στυλ του Αγγελόπουλου – σκόπιμα αργές κινήσεις της κάμερας, εκπληκτική χρήση του πολύ γενικού πλάνου και μια αίσθηση βαθιάς ιστορικής μοιρολατρίας – εμποτίζει την ταινία με μια διαχρονική, σχεδόν μυθική ποιότητα.

Οι συνέπειες του πολέμου εδώ δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά ένα συνεχές νήμα που υφαίνεται μέσα από γενιές, εμπεριέχοντας τον εκτοπισμό, την απώλεια και τον κυκλικό χαρακτήρα της σύγκρουσης. Το ομώνυμο "λιβάδι που δακρύζει" γίνεται ένα οδυνηρό σύμβολο μιας γης που είναι για πάντα κορεσμένη με δάκρυα και το βάρος της ιστορίας, καθώς οι χαρακτήρες περιηγούνται σε ένα τοπίο που αναδιαμορφώνεται επανειλημμένα από τον πόλεμο και τις επίμονες συναισθηματικές του ουλές.

 

5. Κίνα, Still Life (2006) - Τζια Ζανγκέ

Ο Τζια Ζανγκέ, μια κομβική μορφή στην «Έκτη Γενιά» Κινέζων κινηματογραφιστών, προσφέρει μια ήσυχη αλλά βαθιά περισυλλογή πάνω στον εκτοπισμό και τη διαγραφή της ιστορίας στο Still Life. Τοποθετημένη στο φόντο του έργου του Φράγματος των Τριών Φαραγγιών, το οποίο απαίτησε τη μετεγκατάσταση εκατομμυρίων και βύθισε αρχαίες πόλεις, η ταινία ακολουθεί έναν άνδρα και μια γυναίκα που αναζητούν τους αποξενωμένους συζύγους τους. Αν και δεν είναι μια συμβατική «ταινία πολέμου», η κατασκευή του φράγματος λειτουργεί ως μια μεταφορική πράξη πολέμου – μια κολοσσιαία, καταστροφική δύναμη που συντρίβει κοινότητες και αφήνει ένα επακόλουθο χαμένων σπιτιών, ξεχασμένων αναμνήσεων και κομμένων συνδέσεων.

Ο διακριτικός συνδυασμός ρεαλισμού ντοκιμαντέρ και ποιητικής παρατήρησης του Τζια, σε συνδυασμό με την ενσυναισθητική απεικόνιση καθημερινών ζωών που πιάνονται στα ρεύματα της ταχείας κοινωνικής αλλαγής, αναδεικνύει το ανεπαίσθητο αλλά καταστροφικό ανθρώπινο κόστος της προόδου. Τα παρατεταμένα πλάνα κατεδάφισης και κατασκευής της ταινίας, διάσπαρτα με στιγμές ήσυχης παραίτησης και απροσδόκητης ομορφιάς, μιλούν για τη βαθιά αίσθηση απώλειας και τον αγώνα για την εύρεση νοήματος σε ένα τοπίο που έχει αλλάξει για πάντα, αντικατοπτρίζοντας τις αποπροσανατολιστικές επιδράσεις του παραδοσιακού πολέμου σε μαζική κλίμακα.

Αυτές οι πέντε ταινίες, η καθεμία μια απόδειξη των μοναδικών καλλιτεχνικών οραμάτων των σκηνοθετών τους, καταδεικνύουν τους διάφορους τρόπους με τους οποίους ο κινηματογράφος μπορεί να αντιμετωπίσει την πολύπλοκη και διαρκή κληρονομιά του πολέμου. Μας υπενθυμίζουν ότι η πραγματική μάχη συχνά ξεκινά πολύ καιρό αφότου σιγήσουν τα όπλα,  στο πεδίο της μνήμης, της ανθεκτικότητας και των συχνά αθέατων ουλών του ανθρώπινου πνεύματος.